W tekście tym spojrzymy sobie na pradzieje Czerwonego Dworu, Puszczy Boreckiej i okolic. Na początku tej opowieści należy powiedzieć jednak czym jest „kultura archeologiczna”. Zauważmy przede wszystkim, że nie ma w zasadzie żadnych przekazów pisanych dotyczących szczegółów życia mieszkańców tych ziem w starożytności. Znamy dużo informacji z czasów krzyżackich, jednak w zasadzie brak takich danych ze starszych czasów „pogańskich”. Dlatego też jedyną nauką, która może nam powiedzieć o tamtym okresie jest archeologia. Archeologia zajmuje się pozyskiwaniem (przede wszystkim wykopywaniem podczas badań archeologicznych, ale nie tylko) oraz opracowaniem naukowym pozostałości po życiu dawnych ludzi. Już dawno zauważono zjawisko, że na większych lub mniejszych obszarach (np. Mazur czy Suwalszczyzny) spotykane są podobne znaleziska archeologiczne a na innych obszarach te znaleziska są odmienne. Dlatego też archeolodzy stworzyli pojęcie „kultury archeologicznej”. Nie wdając się w jej naukową definicję, kultura archeologiczna to zjawisko występowania na danym obszarze w podobnym okresie podobnych znalezisk archeologicznych, np. podobnych zwyczajów pogrzebowych, podobnych kształtów naczyń ceramicznych, podobnych form ozdób lub broni czy też podobnych form osiedli.
Czym realnie była „kultura archeologiczna”? W niektórych przypadkach możemy mówić o jakiejś wspólnocie lub plemieniu, ale nie zawsze. Może mówili jednym językiem lub gwarą? Tego nie wiemy i właściwie każdą kulturę należy rozpatrywać pod tym kątem oddzielnie…
Spójrzmy zatem na kultury interesującego nas rejonu i czym one się cechowały. Co może nam pokazać archeologia?
Najstarsze znaleziska z prowadzonych przez nas wykopalisk w Czerwonym Dworze pochodzą z wczesnej epoki żelaza i można je wiązać z tzw. kulturą kurhanów zachodniobałtyjskich istniejącą od V wieku p.n.e. po przełom er. Kultura ta rozciągała się w całej północno-wschodniej Polsce (bez Suwalszczyzny), w dzisiejszym Obwodzie Kaliningradzkim i wkraczała wzdłuż wybrzeża Bałtyku na Litwę. Na zachodzie docierała do Dolnej Wisły, na południu obejmowała północne Mazowsze, na wschodzie – wschodnie Mazury. Wśród najważniejszych jej cech należy wymienić budowanie grodzisk obronnych, częste zakładanie osiedli na wyspach. Ciekawym zjawiskiem jest budowanie osiedli palafitowych (rusztowych): na płytkich jeziorach budowano platformę drewnianą na palach wbitych w dno i na tej platformie umieszczano budynki. Znane są też liczne osiedla nieobronne.
Zmarłych chowano w obrządku ciałopalnym, przede wszystkim na cmentarzyskach kurhanowych, choć zdarzają się także nekropole z pochówkami płaskimi. Kurhany (nieco podobne do późniejszych czerwonodworskich) budowano przede wszystkim z ziemi, ale zawierają one różnorakie konstrukcje kamienne – wieńce, obudowy bruki u podstawy i na wierzchu. Zmarli chowani byli głównie w centrum kurhanu, gdzie budowano specjalne kamienne skrzynie przygotowane dla wielu popielnic. W pochówkach znajdowano nieliczne przedmioty, przede wszystkim drobne ozdoby (np. zawieszki z brązu, szklane paciorki).
Rejon Czerwonego Dworu i Puszczy Boreckiej leżał na samym wschodnim skraju kultury kurhanów zachodniobałtyjskich. Już nieco dalej na wschód, na Suwalszczyźnie zamieszkiwała ludność o nieco innej kulturze, związana raczej z kulturą ceramiki sztrychowanej z terenów Białorusi, Litwy i Łotwy.
W rejonie Puszczy Boreckiej nie zarejestrowano cmentarzysk kultury kurhanów zachodniobałtyjskich, znamy jednak w jej okolicach kilka osiedli. Jedno z nich badane było przez Ekspedycję Czerwonodworską w niedalekich Kośmidrach. Osada ta była położona na wzgórzu nad rzeką Gołdapą, choć ukształtowanie terenu wskazuje, że wzgórze mogło być kiedyś wyspą na jeziorze. Obecnie osiedle zostało znacznie zniszczone przez użytkowanie żwirowni. Podczas badań odkryto tu jamy gospodarcze, zawierające dużą ilość naczyń glinianych. Osiedle z tego czasu istniało także w Puszczy Boreckiej, w miejscu późniejszego cmentarzyska kurhanowego w Czerwonym Dworze (stanowisko XXI). Odkryto tu liczne paleniska służące do produkcji żelaza, najstarsze potwierdzone tego typu obiekty w północno-wschodniej Polsce.
Inne osiedla obronne znajdowały się np. w niedalekich Bałupianach, Grodzisku, czy Konikowie-Rostku.
Obraz kulturowy rejonu Puszczy Boreckiej zmienił się mniej więcej na przełomie er. Na miejscu kultury kurhanów zachodniobałtyjskich powstała kultura bogaczewska. Istniała ona w tzw. okresie wpływów rzymskich od I wieku n.e. po początek okresu wędrówek ludów czyli po koniec IV wieku, być może jeszcze do początków V wieku n.e. Ludność kultury bogaczewskiej, w największej fazie rozkwitu w II wieku zasiedlała tereny Centralnych i Wschodnich Mazur oraz w mniejszym stopniu Suwalszczyzny a pojedyncze grupki ludności przenikały aż na Litwę, po Niemen.
Kultura bogaczewska charakteryzowała się innymi cechami niż poprzednia. Przede wszystkim zanikł zwyczaj zasiedlania grodzisk, od tej pory miejscowa ludność mieszkała w osadach nieobronnych, położonych zwykle na niewysokich wzgórzach nad brzegami rzek lub jezior. Porzucono zwyczaj chowania zmarłych w kurhanach, z tego czasu znamy tylko cmentarzyska z grobami „płaskimi”. W pochówkach pojawiły się liczne przedmioty, przede wszystkim ozdoby i elementy stroju (zapinki, sprzączki paciorki szklane) oraz elementy uzbrojenia (części tarczy, groty włóczni) i narzędzia (np. dłuta, przęśliki tkackie czy siekierki).
Kulturę bogaczewską łączy się ze znanym z przekazów pisanych ludem Galindów.
Z terenów Puszczy boreckiej znamy liczne znaleziska z tego czasu. Najważniejszych odkryć dostarczyło cmentarzysko kultury bogaczewskiej położone w południowej części wsi Czerwony Dwór (stanowisko XV), na wzgórzu nad jeziorem Szwałk. Badania prowadzone na początku XXI wieku dostarczyły kilkudziesięciu grobów zawierających liczne naczynia (popielnice i przystawki) oraz ozdoby i elementy uzbrojenia.
Pojedyncze groby z samego początku kultury bogaczewskiej znaleziono także na późniejszym cmentarzysku kurhanowym w Czerwonym Dworze (stanowisko XXI). Wszystko wskazuje na to, że niewielka grupka mieszkała w okolicy w początkach naszej ery i dość szybko przeniosła się w inne miejsce, porzucając cmentarzysko.
Inne, dalej położone cmentarzyska kultury bogaczewskiej odkryto np. w Lisach i w Łaźnem.
Następne przemiany kulturowe nastąpiły w rejonie Puszczy Boreckiej u schyłku wczesnego okresu wpływów rzymskich, mniej więcej w połowie II wieku naszej ery. Powstała wówczas kultura sudowska. Obejmowała ona tereny północno-wschodnich Mazur, Augustowszczyzny oraz Suwalszczyzny i funkcjonowała ona na tym terenie do późnego okresu wędrówek ludów, mniej więcej do końca VI wieku naszej ery (kultura bogaczewska w tym czasie istniała już tylko w centralnej części Mazur).
Podobnie jak w kulturze bogaczewskiej, ludność kultury sudowskiej zamieszkiwała zwykle w osadach nieobronnych, położonych na niewysokich wzgórzach nad brzegami rzek lub jezior. Chowała swoich zmarłych na cmentarzyskach kurhanowych. Na początku, w III i IV wieku w jednym kurhanie składano szczątki zwykle jednego zmarłego. Potem w wiekach V i VI w poszczególnych kurhanach znajdujemy szczątki kilkudziesięciu zmarłych składanych tam stopniowo w ciągu wielu lat. Prawdopodobnie mamy tu do czynienia z kurhanami rodowymi – były to zapewne grobowce rodzinne.
Zmarłym składano do pochówków w zasadzie wyłącznie elementy stroju i ozdoby (zapinki i sprzączki, paciorki), czasami drobne narzędzia (np. szczypczyki) natomiast zupełnie zanikł zwyczaj chowania elementów uzbrojenia.
Można przypuszczać, że, przynajmniej częściowo, obie kultury – bogaczewską i sudowską zamieszkiwała ta sama ludność. Świadczy o tym podobieństwo niektórych zwyczajów (np. forma niektórych pochówków) lub przedmiotów (np. prawie identyczne naczynia).
W rejonie Puszczy Boreckiej najbardziej znanym cmentarzyskiem sudowskim jest nekropola kurhanowa w Czerwonym Dworze (stanowisko XXI). Odkryto tu około 35 kurhanów pochodzących z III-VI wieku naszej ery. Inne, podobne cmentarzyska, badane przed II wojną znane są z pobliskiej Boćwinki, Grunajek, Juchnajciów, czy Pietraszy. Również w samym Czerwonym Dworze znane jest inne cmentarzysko kurhanowe z okresu wędrówek ludów, badane w wieku XIX przez archeologa z Królewca Georga Bujacka – położone było ono w lesie, na zachód od wsi w okolicach Leśnego Zakątka.
Wszystkie trzy wymienione wyżej kultury (kultura kurhanów zachodniobałtyjskich, bogaczewska i sudowska) łączyło jedno – związane były one z ludnością bałtyjską a więc z przodkami późniejszych Prusów i Jaćwięgów. Tereny przez nich zamieszkałe zajęło znacznie później w okresie wczesnego średniowiecza Państwo Krzyżackie.
Paweł Szymański